Historio de Hilelismo

de N. Z. MAIMON

Unue aperis en la nica literatura revuo n-ro 5/4 paĝoj 136-140

---

"Paroli detale pri mia vivo kaj la historio de miaj ideoj sen konstanta ripetado pri mia hebreeco estus preskaŭ neebla". (Leteroj I. pĝ 106-107).

I
Naskiĝo de la Ideo
1.

Dum la jaroj 1881-82, kiam la pogromoj en Ukrajno furiozis kaj la tuta rusa judaro konsterniĝis de teruro, okazis en la juda gazetaro ardaj diskutoj pri plej gravaj aktualaj demandoj. Unu el tiuj estis: "Kial ni jam du mil jarojn tiel multe suferas?" La diskutojn ankaŭ Zamenhof partoprenis. Lia respondo tekstis: "Ĉar ni estas malplimulto en ĉiuj landoj, sekve ankaŭ la malfortuloj". Li havis nacian vidpunkton, kaj la solvo de li proponita estis la juda ŝtato (vd. Nica Revuo, n-ro 16).

Kvin jarojn poste, kiam la spiritoj jam iom kvietiĝis, aperis alia demando, ne malpli facila, kaj levis tiel multe da intereso. Ĝi tekstis jene: "Kio estas tiu judismo, kiun la judoj ne volas lasi, kiun ili ŝatas kaj konservas, kaj pro kiu eĉ suferojn toleras?" La diskutado okazis en la hebrelingva gazetaro kaj la plej elstaraj hebreaj verkistoj ĝin partoprenis. La respondoj estis tre malsamaj. Aĥad-Haam, ĉefa verkisto, vidis la esencon de la judismo en la "nacia moralo", kiu ekzistas ankaŭ ekster la religio; David Neumark -- en la monoteismo; Ŝimon Bernfeld -- en la nacia kulturo; M. J. Berdiĉevski kaj Ŝaj Iŝ Hurvic, aliflanke, neis la ekziston de ia abstrakta esenco.

Ĉi-foje Zamenhof ne esprimis sian opinion. Tio ne signifas, ke la demando ne tiris lian atenton. Tute male, li multe okupis sin pri ĉiuj demandoj de la juda vivo kaj sendube ankaŭ la lasta lin forte interesis. Li ja apartenis al la nova generacio da kuracistoj, aperinta komence de la Ĥibat-Cion-movado, kiuj ligis la zorgon por la popola sano kun la intereso pri vivkondiĉantaj judaj problemoj. Kio do estis lia opinio pri la esenco de la judismo? En letero al D-ro Javal, de la jaro 1905, ni legas:

La tuta esenco de la hebrea popolo estas ilia religia ideo pri unu neelpensita Dio por la tuta homaro. Por tiu ĉi ideo Mozeo kreis la hebrean popolon, por ĝi ili suferis en la daŭro de miljaroj, per ĝi ili vivas eterne, kvankam ĉiuj aliaj popoloj jam de longe mortis. La perfektigo de tiu ĉi ideo estas sekve la tuta natura misio de la hebreoj kaj ilia raison d'être.

(Leteroj I, p. 204)

El la donita citaĵo evidentiĝas, ke Zamenhof atingis la saman konkludon kiel Neumark. Ĉi tiu reprezentis la tezon de la modernaj judaj reformantoj, kiuj reduktis la amplekson de la judismo, stariginte ĝin sur du punktoj:

a) La ekzisto de unusola Dio;

b) La juda misio, disvastigi tiun ideon.

Saman vidpunkton havis Zamenhof. Li ne apartenis al tiuj medioj, ne estis reformanto en la sama senco, sed la komuna bazo montras, ke li estis influata de iliaj teoriaj. Tiu influo efikis en la jaro 1885, kiam li ekloĝis en Vejseje. La trankvila vivo de ĉi tiu loko inspiris lin kaj alportis ŝanĝon en lia penso. Akceptinte la ĵus menciitan tezon, li forĵetis sian antaŭan, nacian vidpunkton kaj transiris sur pure religian, laŭ jud-reforma koncepto.

Ĉi tie li tamen ne haltis. Pensante kaj meditante, li akiris pli vastan rigardon, pli altan koncepton. La tendenco estis universala, la celo tuthomara, sed elirpunkto restis la juda religio. Sur tiu fundamento li formis al si ideon, destinitan por la juda gento, "por reguligi la rilatojn de tiu ĉi grupo al la ĉirkaŭanta mondo" (O.V. p. 314). Poste -- li esperis -- la ideo disvastiĝos, kaj tiam ankaŭ la ĉirkaŭanta mondo reguligos siajn rilatojn al tiu ĉi grupo. Tiamaniere ekregos intergenta justeco kaj egaleco, kaj la juda demando estos solvita.

Ĉi tiu ideo, konata per la nomo "Hilelismo", estis destinita ludi plej gravan rolon en la vivo de Zamenhof. Ĝia kerno enestis en li jam dum lia juneco, instigis lin krei lingvon internacian, kaj poste -- en matura formo -- ĝi fariĝis ĉefa aspiro, la esenco kaj celo de lia vivo.

2.

La demando pri la esenco de la judismo, kiu naskis diskutojn inter la modernaj hebreaj verkistoj, estis aktuala jam du mil jarojn antaŭe, dum vigla kaj spiritplena periodo de la juda historio. Sed tiam la cirkonstancoj estis aliaj. Dum en nia tempo la diskutoj havis nacian fonon kaj naciecan elirpunkton, la fono tiam estis religia. La demando estis do alie formulita, nome: "Kiu el la Diaj ordonoj estas la plej granda, la fundamenta?"

Ankaŭ tiam la opinioj ne estis unuecaj. Ni renkontas en la malnova literaturo diversajn respondojn, kiujn tiamaj kleruloj donis. Ni citos ilin ĉi tie laŭ la kronologia ordo:

1) Iam idolano venis al Ŝamaj kaj diris: Faru min prozelito sub la kondiĉo, ke vi instruos al mi la tutan religion, dum mi staros sur unu piedo. Sed tiu forpuŝis lin per la mezur-bastono, kiun li havis en sia mano. Iris la idolano al Hilel ⁽¹⁾ kaj ĉi tiu prozelitigis lin, dirante:

Kio ne estas agrabla al vi, ja tion ne faru al homo alia. Jen la tuta religio, la cetero nur komentario." (Talmudo, Ŝabat, p. 31a).

2) La Fariseoj, aŭdinte, ke Jesuo ⁽²⁾ silentigis la Sadukeojn, kune kolektiĝis. Kaj unu el ili demandis lin, provante lin: "Majstro, kiu estas la granda ordono en la leĝo?" Kaj li diris al li: "Amu la Eternulon, vian Dion, per via tuta koro kaj per via tuta animo kaj per via tuta menso. Ĉi tiu estas la granda kaj la unua ordono". (Mateo, 22, 34-38).

3-4) Rabi Simlaj ⁽³⁾ instruis: 613 ordonoj estis transdonitaj al Moseo; 365 el ili estas ne-agoj, konforme al la tagoj de la sunjaro; 248 el ili estas agoj, konforme al la organoj de la homo. Venis David kaj resumis ilin al dekunu (Psalmaro 15, 1-5); venis Jesaja kaj resumis al ses (Jesaja 33, 15) venis Miĥa kaj resumis al tri (Miĥa 6, 8); ree venis Jesaja kaj resumis al du (Jesaja 56, 1); fine venis Amos kaj resumis al unu, ĉar estas dirite (Amos, 5, 4): "Tiele diras la Eternulo al la domo de Izrael: Serĉu min, kaj tiam vi vivos!"

Rav Naĥam bar Jicĥak ⁽⁴⁾ kontraŭdiris: Eble la senco estas, ke ni serĉu en la tuta Instruo?! Tial pli ĝuste estas: fine venis Ĥabakuk kaj resumis al unu, ĉar estas dirite (Ĥabakuk 2, 4): "Sed virtulo vivos per sia fido".

(Talmudo, Makot, p. 23-24).

Jen do kvar respondoj, ĉiu reprezentanta alian vidpunkton:

Hilel: Homamo.

Jesuo: Diamo

R. Simlaj: Diserĉado.

R. Naĥman b. Jicĥak: Difido.

El la supraj respondoj, tiu de Hilel aparte elstaras. Kvankam li estis "unu el la plej piaj kaj plej estimindaj religiaj saĝuloj" (O.V., p. 330), ne Dio estis centro de lia pensado, sed la homo. Estas vero, ke li estis nek la unua, nek la sola, kiu tiel formulis la regulon pri la homamo. Ni renkontas ĝin ankaŭ aliloke, en sama aŭ simila formo, antaŭ Hilel kaj post li, ĉe Tobija kaj Filono, ĉe Jesuo kaj Paŭlo, sed estas aparta merito de Hilel, ke li proklamis la homamon kiel unuan kaj ĉefan religian ordonon, eĉ pli gravan ol la amo al Dio.

3.

La toleremo de Hilel, la mildeco kaj afableco, kiuj prezentiĝas al ni en la supra epizodo, manifestiĝas ankaŭ en ĉiuj liaj instruoj. En alia talmuda libro, kiu per traduko fariĝis parto de nia Esperanta literaturo, ni renkontas eldirojn de Hilel, el kiuj la jena estas karakteriza:

Hilel diras: Estu disĉiplo de Aaron, kiu amas pacon kaj serĉas pacon, amas la homaron kaj alproksimigas ilin al Instruo".

(Patroj 1, 12).

Tiu eldiro estis ĉe Hilel ne nur abstrakta teorio, sed konkreta, ĉiutaga praktiko. Li estis homo tre modesta, indulgema kaj pacema. Zamenhof, edukita kiel kleristo, laŭ humanecaj idealoj, havis la saman karakteron, la saman religian koncepton. El ĉiuj saĝuloj estis do Hilel la plej proksima al lia menso. Ĉi tiu trafe esprimis tion, kion Zamenhof de frua juneco sentis en sia koro. Jen la kaŭzo, kial li alprenis la nomon de tiu saĝulo, por karakterizi per ĝi siajn ideojn kaj celadojn. Kaj ĉar Hilel estis ĉe la judoj rekonata aŭtoritato, Zamenhof -- apogante sin sur li -- povis proponi la homamon kiel fundamenton de religia koncepto, ne elirante el la kadro de la juda religio.

Dum la daŭro de multaj jaroj Zamenhof ne ĉesis mediti pri sia ideo. Kvankam fordonita al Esperanto kaj al batalo por la ĉiutaga pano, li trovis tempon por la Hilelismo kaj ĉiam denove li ĝin pripensis. Same kiel la internacia lingvo elkreskis el lia kapo ne dum unu nokto, tiel same la Hilelismo. Antaŭ ol eltrovi la ĝustan formon, li devis "malfacile bataladi kun si mem, konstante serĉadi, esploradi kaj ŝanĝadi" (O.V. p. 331).

La Hilelismo estis por li natura sekvo de la Interna Ideo, supera ŝtupo, bazita sur la sama fundamento. Pro tio li rigardis la internacian lingvon kiel necesan aldonaĵon al la Hilelismo. Li estis konvinkita, ke sen ĝi la Hilelismo estus nenatura kaj nevivpova kreitaĵo; laŭ lia propra diro "Hilelismo sen la lingvo neniel povus ekzisti" (O.V. p. 322). Li do aldonis ĝin kiel nedisigeblan parton de sia propono, kiel esprimilon de la Hilelistoj. Samtempe li esperis, ke per tio la internacia lingvo ricevos firman fundamenton kaj enradikiĝos en la mondo.

(Daŭrigota).

---

Piednotoj

⁽¹⁾ Ĉ. 60 antaŭ Kristo ĝis 10 p. K.
⁽²⁾ Ĉ. 4 a. K. -- 29 p. K.
⁽³⁾ Ĉ. 250-290 p. K.
⁽⁴⁾ Ĉ. 320-356 p. K.  

 

II
Publika Elpaŝo
l.

En la jaro 1900 la financa stato de Zamenhof pliboniĝis. Ĉar ŝajnis al li, ke li jam havas firman fundamenton, ke la ideo de Hilelismo estas sufiĉe ellaborita, li decidis elpaŝi kun ĝi publike. Li pretigis manuskripton, ruslingve, en kiu li vaste pritraktis la judan demandon: li klarigis la esencon de la judismo --- laŭ sia opinio, priskribis detale la judan historion, esploris la kaŭzojn de la dumiljara migrado, ekzamenis kaj kritikis la asimilistajn kaj cionistajn teoriojn. Fine li prezentis solvon laŭ tute nova vidpunkto: surbaze de la religio, sed proponis fari en ĝi fundajn reformojn: Fininte la skribadon, li transdonis la manuskripton en la presejon, je sia propra kalkulo.

Komence de Aprilo 1901 eliris la frukto de la longjara pensado: tio estis dika broŝuro, entenanta 78 malgrandajn oktavajn paĝojn. Sur la titolpaĝo estis la surskribo: "Hilelismo", kaj la subtitolo diris: "Projekto pri la solvo de la juda demando". ⁽¹⁾ Pro diversaj kaŭzoj Zamenhof kaŝis sin sub la pseŭdonomo "Homo Sum", kiu signifas: Mi estas homo. Per tiuj du latinaj vortoj li volis montri la esencon de sia penso, sed samtempe, per la samsonaj literoj, li sekrete aludis sian veran nomon (Homo Sum --- Zamenhof).

La sorto ne estis favora al ĉi tiu broŝuro. Pri tio Zamenhof rakontas: ĝi falis en la manojn de eldonisto, kiu tuj poste fermis sian magazenon, tial ĝi ne atingis legantojn. Post multaj, longdaŭraj klopodoj Zamenhof ricevis la broŝurojn returne. Tio estis en la jaro 1903. Sed tiam liaj konvinkoj jam iom ŝanĝiĝis, sekve li ne povis disvastigi la broŝurojn. Li sendis neniun ekzempleron por recenzado en la gazetoj, nur cirkuligis kelkajn ekzemplerojn kiel provan balonon, "inter negranda nombro da inteligentaj hebreoj" (Leteroj I, p. 110, 205).

La broŝuroj restis ĉe Zamenhof, kaŝitaj en la ŝranko. Okaze li poste disdonis kelkajn. Ekzemple ricevis D-ro Javal unuan fojon -- unu ekzempleron (Leteroj I, p. 205), duan fojon -- kvin ekzemplerojn (p. 213). Sed kie nun troviĝas la broŝuroj? Post paso de jardekoj, post tiom da vandalaĵoj, post detruo de duona mondo, ili certe malaperis. La manuskripto tamen restis. La testamentplenuminto, advokato B. Stavski, transdonis ĝin en la Jerusaleman Nacian Bibliotekon por la Kolekto de Aŭtografoj, kie ĝi nun kuŝas.

2.

Inter la unuaj ricevintoj de la broŝuro estis la Esperantisto A. Kofman, en Odeso, al kiu Zamenhof sendis ĝin tuj post la apero. Restis letero, de Zamenhof al Kofman, kiu montras, ke ĉi tiu ne aprobis la Hilelismon, almenaŭ li deziris, ke la lingva demando estu elĵetita (O.V. p. 322). La sama deziro ripetiĝis poste en la Esperantista tendaro ĉiam denove, ĉar oni timis, ke la kunigo de la lingva demando kun la religia endanĝerigus la Esperantan aferon. Sed tian eblan kontraŭdiron Zamenhof jam antaŭe pripensis kaj atingis kontraŭan opinion (vidu la saman leteron). Plena de energio, konvinkita pri la ĝusteco de sia ideo, li ne forkliniĝis de sia vojo.

La malbonŝanco, kiu trafis la broŝuron, estis por Zamenhof, granda bato kaj malhelpis ian agadon. Sed montriĝis alia oportuno, kaj Zamenhof ne hezitis eluzi ĝin. Li elpaŝis kun parolado antaŭ aro da judaj intelektuloj, ĉe la famaj "Ĉiulundaj Kunvenoj" en la domo de Sokolov, en Varsovio.

Tio okazis en la jaro 1902 aŭ 1903. Ĉirkaŭ la personeco de Naĥum Sokolov, la redaktisto de la hebrea ĵurnalo "Hacefira", koncentriĝis aro da cionistaj kleruloj: verkistoj, ĵurnalistoj, scienculoj. Ĉiun lundon vespere ili kunvenis en lia domo entute 50-60 personoj, sub la ŝajno de "Redakcia Komitato de Hacefira". Pri ĉio, kio okazis en la juda vivo, ili interparolis kaj diskutis inter si. Tio estis libera tribuno, ĉar ne sole cionistoj alvenis, sed ankaŭ aliaj, ĉiuj kiuj interesiĝis pri la juda demando, inter ili D-ro Zamenhof. Kiel prezidanto funkciis D-ro S.A. Poznanski, la klera ĉefrabeno de Varsovio. La kunvenoj okazis regule dum kelke da jaroj, ĝis la registaro eksciis pri ili kaj perforte ilin ĉesigis en la antaŭrevolucia atmosfero de la jaroj 1904-05. Jen citaĵo el la hebrea libro "Jamim Veŝanim" (Tagoj kaj Jaroj) de M. J. Frajd (2-a parto, p. 126):

Ĉe unu flanko sidis la maljunuloj, kiuj malmulte parolis. Inter ili troviĝis la kreinto de Esperanto, la glora okulisto D-ro Zamenhof, viro ĉarma kaj honorata, kies vasta frunto montras, ke li estas pensulo. Sole unu fojon D-ro Zamenhof suriris la tribunon kaj faris paroladon pri la ideo starigi societon da homoj, kiuj iradu laŭ la vojo de Hilel, la Maljunulo, kaj imitadu liajn virtojn: ami la pacon kaj serĉi la pacon por ĉiu estulo, farita laŭ la bildo de Dio. La parolado estis tre interesa kaj aperis poste kiel aparta broŝuro, multe disvastigita.

La lasta rimarko rilatas la broŝuron, kiun Zamenhof eldonis en la jaro 1901 kaj ricevis returne en 1903. Fakte ĝi tute ne disvastiĝis, sed evidentiĝas, ke anoj de la "Ĉiulundaj Kunvenoj" estis la ĉefaj legantoj de la broŝuro, la "malgranda nombro da inteligentaj hebreoj", inter kiuj Zamenhof cirkuligis ĝin kiel provan balonon.

3.

Post tiu priskribo ni povas resumi la agadon de Zamenhof. Ĝi estis triobla:

a) Li eldonis broŝuron;

b) Faris paroladon;

c) Cirkuligis la broŝuron kiel provan balonon.

Por recenzado li nenion sendis. Aperis tamen kelkaj glosoj en la ruslingva juda revuo "Vosĥod", sed kian karakteron ili havis, mi ne povis ekscii. Mi ne sukcesis havigi al mi tiun gazeton, do pri ili mi nenion diros.

La agado estis do tre limigita tempe kaj amplekse. Ĉu ĝi havis ian rezulton? Ŝajne, nenian. Malgraŭ la favora priskribo de M. J. Frajd, la Hilelismo ne allogis homojn. Pluraj personoj tamen konfesis al Zamenhof, ke enkore ili konsentas, sed diri tion publike ili ne kuraĝas, Tiamaniere restis Zamenhof la unua kaj sola Hilelisto inter siaj samgentanoj. Troviĝis neniu, kiu volis helpi lin fondi societon de Hilelistoj. Kaj efektive, en la tempo de judnaciaj aspiroj ŝajnis kurioza proponi solvon bazitan sur la religio; kaj samtempe reformi ĉi tiun religion ĝisfunde, eligante ĝiajn naciajn trajtojn, ĝuste tiujn, kiujn la cionistoj akcentis: la juda gento, dissemita inter aliaj nacioj kaj religioj, devis daŭre lukti, por ne asimiliĝi al la cirkaŭanta mondo, kaj bezonis apartajn trajtojn, se ĝi ne emis memvole malaperi. Ĉu mirige, ke la judoj ne favore akceptis la Hilelismon, ke neniu volis helpi al Zamenhof fondi societon de Hilelistoj?

Post kelke da jaroj Zamenhof retiriĝis de ĉiu juda movado, de ĉiu juda aktiveco. Por eviti miskomprenon, ni tuj diru, ke li ne apartigis sin de la judismo ⁽²⁾. Li tion ne faris, ja ne bezonis fari, ĉar la judismo estas -- laŭ diro de la historiisto S. Dubnov -- "tiel vastampleksa kaj multspeca, ke ĉiu judo povas ĉerpi el ĝia fonto laŭ sia propra spirito kaj propraj konvinkoj" (Leteroj pri la Judismo, hebrelingve, I).

III
Hilelismo aliformiĝas en Homaranismon
1.

En la antaŭa ĉapitro ni diris, ke en la jaro 1903 la konvinkoj de Zamenhof iom ŝanĝiĝis. La ŝanĝo tuŝis ne la ideon, pri kies ĝusteco li estis profunde konvinkita, sed nur ĝian eksteran flankon, la agmanieron kaj taktikon. Malgraŭ la malsukcesoj Zamenhof ne rezignis, sed venis al li duboj, ĉu li elektis la ĝustan vojon, ĉar Hilelismo kiel juda sekto eble trovus multe da malamikoj en la mondo. Ĉu ne estus pli saĝe, proponi la Esencon de la ideo, en iom ŝanĝita formo, tuj al la tuta mondo? Longan tempon li ŝanceliĝis, ne povante klare decidiĝi.

En la jaro 1905 la cirkonstancoj ŝanĝiĝis. Komence de Aŭgusto kunvenis la unua tutmonda kongreso de Esperantistoj, kaj tiu eksterordinara okazaĵo alportis la decidon. Zamenhof, ravita kaj kortuŝita, ekvidis grandan lumon. La Spirito kiu ŝvebis super la kongreso, la amikeco, kiu regis inter la diversnacianoj, forte influis lin. Li vidis eblecon realigi sian revon super naciaj kaj religiaj diferencoj. Kaj li decidis: ne gente la Hilelismo elkresku, sed universale. La duboj, kiuj lin longan tempon turmentis, neniiĝis. La decido estis firma kaj fina.

Post la kongreso Zamenhof revenis hejmen kun nova kuraĝo kaj nova energio. La kongresoj, kie homoj de ĉiuj nacioj kaj religioj pace kunvenas, ŝajnis al li bona oportuno, nature donita, por la ideoj de Hilelismo. Ilin li intencis uzi, por semi siajn ideojn. Sed antaŭe li volis klarigi al la Esperantistaro la esencon de Esperanto, la Internan Ideon, kaj nur poste -- post paso de unu aŭ du jaroj -- elpaŝi kun sia projekto.

Tion li intencis fari, sed pasis malmulte da tempo kaj la situacio denove ŝanĝiĝis. Leviĝis revolucio kontraŭ la carisma reĝimo kaj la tuta rusa lando fariĝis kiel bolanta poto. En somero 1905 la revoluciaj ondoj fortikiĝis. La 17an de Oktobro la caro eldonis manifeston, promesante rajtojn kaj liberojn, kaj la popolo ĝoje triumfis. Sed sekvis kio devis sekvi: kune kun la manifesto ekflagris pogromoj kontraŭ la judoj en multe da urboj. Kiel en la jaroj 1881-82, Zamenhof denove staris sub la impreso de senkulpa sangoverŝado. Tio devigis lin rapidigi la elpaŝon. "Sub la impreso de la diversaj naciaj demandoj, ŝovinismo kaj reciproka malamo, kiuj forte leviĝis en nia lando en la lasta tempo ..., mi decidis ne atendi plu, sed elpaŝi jam nun" (Leteroj I, p. 233).

2.

Kion Zamenhof antaŭe proponis al siaj samgentanoj, li nun intencis proponi al anoj de ĉiuj gentoj kaj religioj. Sed dum antaŭe la propono entenis projekton pri radikala reformo de la juda religio, li nun -- instruita de la sperto -- ne esence tuŝis la ekzistantajn religiojn. Li proponis nur neŭtralan ponton inter ili. Tiel same kiel Esperanto estas ponto inter la lingvoj, tiel same estu la Hilelismo ponto inter la religioj: "En sia domo ĉiu hilelisto povos paroli sian gepatran lingvon aŭ dialekton kaj vivi laŭ la moroj de sia gepatra religio; sed en ĉiuj lokoj kaj aferoj publikaj la hilelisto neniam altrudas al aliaj personoj sian propran lingvon aŭ religion, sed penos, ke tie regu nur lingvo kaj religio neŭtrale-homaj" (Leteroj I, p. 201).

Li resumis siajn ideojn en formo de "dogmoj", almetis antaŭparolon kaj mallongajn klarigojn pri la esenco kaj celo de la Hilelismo. La dogmoj konsistis el 12 paragrafoj, kiuj enhavis en si la tutan politikan kaj religian kredon de la Hilelisto. Ili estis verkitaj tiamaniere, ke "ĉiu pensanta kaj nobla homo povos ilin subskribi" (Leteroj I, p. 202). La unua paragrafo komenciĝis per jenaj belaj vortoj:

"Mi estas homo, kaj por mi ekzistas nur idealoj pure homaj".

La tutaĵon li surskribis "Dogmoj de Hilelismo" kaj sendis al "Ruslanda Esperantisto", kies redaktisto, A. I. Asnes, favoris tiujn ideojn. Ĝi estis presita en la unua numero de la jaro 1906 (Januaro), sen aŭtora nomo, rus- kaj Esperantlingve. Samtempe ĝi aperis depresita kiel aparta broŝuro, kiun Zamenhof sendis al multe da amikoj kiel sian privatan, personan kredon. En la dua numero (Februaro) li publikigis kelkajn klarigajn notojn, surskribitajn "Aldono al la Dogmoj de Hilelismo" (aperis ankaŭ depresita kiel aparta folio). Li kaŝis sin sub anonimeco ne pro persona timo, sed pro la lingvo, "por ne alporti malutilon al la afero Esperanta" (Leteroj I, p. 233-234).

La unua impreso estis bona. Ŝajnis, ke la Hilelismo trovis amikojn. En letero al Michaux Zamenhof atestas: "La nombro de la amikoj de tiu ĉi afero konstante kreskas" (Leteroj I, p. 261). Sed ĝi elvokis ankaŭ kontraŭecon. Pastro Dombrovski, profunde konvinkita katoliko, sendis al "Ruslanda Esperantisto" longan artikolon kontraŭ Hilelismo, kiun la redaktisto enpresis, post konsulto de Zamenhof, en la tria numero (Marto). Zamenhof respondis en la kvara numero (Aprilo) per kontraŭkritiko, subskribita "Homarano" (O.V. p. 329).

Intertempe la nova ideo diskoniĝis ankaŭ ekster la limoj de Rusujo. En Francujo du bonaj amikoj de Zamenhof, D-ro Javal kaj Michaux, favore akceptis la Hilelismon. Sed la aliaj francaj eminentuloj konsterniĝis, kiam ili eksciis pri tiu kurioza kreskaĵo. Bourlet, Cart, Sebert kontraŭis de kontraŭreligia vidpunkto, Beaufront -- de katolika vidpunkto.

Plej aktiva kontraŭbatalanto fariĝis Beaufront. En la Aprila numero de sia gazeto "L'Espérantiste" li citis la artikolon de P-ro Dombrovski kaj favore ĝin recenzis (Leteroj I, p. 262, rimarko de la eldonisto). Sed anstataŭ trankvile pritrakti la novan ideon, li komencis akran atakadon kontraŭ ĝi, faris mokojn kaj ridindigis la tutan aferon. Zamenhof, ekscitita, respondis per "Nefermita letero al S-ro de Beaufront", en "Ruslanda Esperantisto", n-roj 6-7 (O.V. p. 336-338) ⁽³⁾.

3.

De tiaj kontraŭdiroj Zamenhof ne estis surprizita. Li dekomence sciis, ke lia ideo ne por ĉiuj taŭgas, ke ĝi estas destinita "sole nur por homoj libere pensantaj" (O.V. p. 334), kaj homoj libere pensantaj estas tro malmultaj. Pro tio la kritiko de Dombrovski ne surprizis lin. Lian sinceran sintenon li komprenis kaj respektis. Kion li ne komprenis, tio estis la mokado de Beaufront, la akreco de liaj artikoloj.

Por eltrovi la kaŭzojn de la kritikoj, ni unue rigardu la fonon de la koncernaj personoj. Pri Dombrovski Zamenhof rimarkis jenon: "Li ja estas pastro kaj sekve ne povas aprobi hilelismon" (0.V. p. 552). Same Beaufront; ankaŭ li estis ligita kaj limigita: li iam studis la teologion kaj estis verkinto de "Preĝareto por katolikoj". Kontraŭ ili staris Zamenhof, edukita kiel kleristo, kun libera vidpunkto, kun racia spirito. Influita de la klerismaj ideoj, li ne alte taksis la "ekzistantajn revelaciajn religiojn" (vidu "Homaranismo", 1913 Xc), sed aspiris al religio natura, ŝatis toleremon kaj senfanatikecon. Estis do kolizio de du diverĝaj vidpunktoj, la libera kun la mallibera, kiuj ne facile povis interkonsentiĝi.

Per aliaj vortoj, sed kun sama signifo, klarigas Prof. Waringhien ĉi tiun kolizion. Li diras: "Postuli, ke ... katoliko rigardu la dogmojn, difinitajn en la Trenta Konsilio kiel die inspiritajn, legendoj aŭ religiaj moroj, kiuj estis enkondukitaj de homoj, tio povis esti en liaj okuloj nur pura blasfemo" (La ideologia dramo de L.L. Zamenhof, Sennacieca Revuo, 1953, p. 7).

Sed ŝajnas, ke alia faktoro estis pli decidiga. Kvankam nur ekstera, ĝi eble estis ĉefa kaŭzo, ĉar ĝi tuj frapis la okulojn kaj elvokis kontraŭecon ne sole ĉe katolikoj, sed ankaŭ ĉe protestantoj kaj aliaj sektanoj. Tio estis la nomo. La 24-IX-1905 Zamenhof skribis al D-ro Javal: "Tiu ĉi projekto, kiun mi pli aŭ malpli frue intencas prezenti al la mondo sub la nomo de Hilelismo" ... (Leteroj I, p. 199). Do la saman nomon, per kiu li turnis sin al siaj samgentanoj, li volis lasi por la ĝenerala projekto. Ĉu li ne vidis, ke per tio li propramane baras la vojon al la vasta mondo? En la "Aldono al la Dogmoj de Hilelismo" li tamen diris, ke la norno estas nur provizora kaj ĝi estos verŝajne anstataŭigita per "Homaranismo", kiu pli precize esprimas la esencon de la ideo, sed la unua paŝo jam estis farita per "Hilelismo".

Tio estis granda psikologia eraro. Kiel ajn pravigita estis tiu nomo, sinceraj kristanoj neniel povis akcepti ĝin. Jesuo estas plej alta kaj sola aŭtoritato por ili, kaj aprobi projekton nomitan laŭ alia saĝulo, el la Talmudo, ŝajnis kripligo de la kredo. Kvankam Zamenhof klare diris, ke Hilelismo ne estas nova religio, nur neŭtrala ponto por ĉiuj religioj, tio ne povis forigi la unuan impreson.

Zamenhof bone sciis, ke de la komenco la Hilelismo havos multe da malamikoj (Leteroj I, p. 236); li ankaŭ sciis, ke "multaj Esperantistoj ne povus ĝin akcepti" (p. 200), sed ne antaŭvidis, ke la nomo estos ĉefa barilo. Li, ŝajne, sciis nenion pri la polemiko de la kristanaj teologoj kontraŭ Hilel, kiuj penadis malaltigi Hilelon kaj pruvi, ke la religia kancepto de Jesuo pli alte staras kaj superas la koncepton de Hilel (vidu Franz DELITZSCH, Jesus und Hilel, 3-a eldono, 1879).

Atentigita pri tiu eraro, Zamenhof ne insistis pri la nomo. Li komprenis, ke, kiom ajn granda estas la merito de Hilel, grava estas ne la nomo, sed la esenco de la afero. Li decidis presigi novan eldonon de la broŝuro, kie la nomo ne estus "tro hebrea" kaj la antaŭparolo ne "tro rusa" (O.V. p. 553). Kaj vere, tuj poste, en Marto 1906, eliris alia 16-paĝa broŝuro, ankaŭ anonime, en kiu la nomo "Hilelismo" estas anstataŭigita per "Homaranismo" -- nomo "absolute sengenta, seneklezia kaj senpersona" (O.V. p. 331 ). La malnova nomo restis tamen enkrampita, por montri la kontinuecon de la ideo.

Per tio finiĝis la historio de Hilelismo. Komenciĝas nun nova ĉapitro: Homaranismo ⁽⁴⁾.

---

Piednotoj

⁽¹⁾ Laŭ informo de D-ro A. Schwadron, Ĉefo pri la Fako de Aŭtografoj en la Jerusalema nacia biblioteko, la titolo de la rusa manuskripto estas: "Al la juda klerularo, pri la problemo de religia reformo en la spirito de Hillel" (Noto de la Redakcio).
⁽²⁾ Unu fakto tion klarigos. En letero de 5.X.1952, S-ro Salzmann skribis al S-ro Jossinet: "Mi ne ĉeestis la Krakovan Kongreson (1912), sed miaj amikoj, kiuj vizitis ĝin (ili ĉiuj estis gasmortigitaj dum la lasta milito), tiam rakontis al mi, ke Zamenhof, dum sia ĉeesto en la Krakova Sinogogo, estis honorvokita al la "Tora", kaj donacis monon por la sinaĝogo por malriĉaj malsanuloj kaj por la hebrea maljunulejo". (Noto de la Redakcio).
⁽³⁾ Por pli bone senti la akrecon de la batalo, mi citos kelkajn eltiraĵojn el la leteroj de Beaufront al Michaux: 29-IV-1906 "La societo (de la Amikoj de E, projektita por gvidi la "Centran Oficejon") ne ekzistas, kaj ĝi ne ekzistos pro mi, kiu ne ŝanceliĝos publike paroli. Homaranismo, jen estas la ŝlosilo de la mistero. Pro tio mi komencis ĝin mortigi antaŭ ĝio naskiĝo".
1-VIII-1906 (el la franca). "Reveninte ĉi tien, Lunde la 23an, mi trovis unu leteron de la Sekretario de la homaranismo, alidire Zamenhof (ĉar estas lia stilo, lia maniero, tute li), tiel indignigan kaj nemeritan, ke, helpe de mia sanstato, unu horon poste mi ricevis uretran hemoragion". (Noto de la Redakcio).
⁽⁴⁾ Pri ĝi oni frukte legos la artikolon de A. Caubel (Sennacieca Revuo, 1959). (Noto de la Redakcio).   

 

 

II
Publika Elpaŝo
l.

En la jaro 1900 la financa stato de Zamenhof pliboniĝis. Ĉar ŝajnis al li, ke li jam havas firman fundamenton, ke la ideo de Hilelismo estas sufiĉe ellaborita, li decidis elpaŝi kun ĝi publike. Li pretigis manuskripton, ruslingve, en kiu li vaste pritraktis la judan demandon: li klarigis la esencon de la judismo --- laŭ sia opinio, priskribis detale la judan historion, esploris la kaŭzojn de la dumiljara migrado, ekzamenis kaj kritikis la asimilistajn kaj cionistajn teoriojn. Fine li prezentis solvon laŭ tute nova vidpunkto: surbaze de la religio, sed proponis fari en ĝi fundajn reformojn: Fininte la skribadon, li transdonis la manuskripton en la presejon, je sia propra kalkulo.

Komence de Aprilo 1901 eliris la frukto de la longjara pensado: tio estis dika broŝuro, entenanta 78 malgrandajn oktavajn paĝojn. Sur la titolpaĝo estis la surskribo: "Hilelismo", kaj la subtitolo diris: "Projekto pri la solvo de la juda demando". ⁽¹⁾ Pro diversaj kaŭzoj Zamenhof kaŝis sin sub la pseŭdonomo "Homo Sum", kiu signifas: Mi estas homo. Per tiuj du latinaj vortoj li volis montri la esencon de sia penso, sed samtempe, per la samsonaj literoj, li sekrete aludis sian veran nomon (Homo Sum --- Zamenhof).

La sorto ne estis favora al ĉi tiu broŝuro. Pri tio Zamenhof rakontas: ĝi falis en la manojn de eldonisto, kiu tuj poste fermis sian magazenon, tial ĝi ne atingis legantojn. Post multaj, longdaŭraj klopodoj Zamenhof ricevis la broŝurojn returne. Tio estis en la jaro 1903. Sed tiam liaj konvinkoj jam iom ŝanĝiĝis, sekve li ne povis disvastigi la broŝurojn. Li sendis neniun ekzempleron por recenzado en la gazetoj, nur cirkuligis kelkajn ekzemplerojn kiel provan balonon, "inter negranda nombro da inteligentaj hebreoj" (Leteroj I, p. 110, 205).

La broŝuroj restis ĉe Zamenhof, kaŝitaj en la ŝranko. Okaze li poste disdonis kelkajn. Ekzemple ricevis D-ro Javal unuan fojon -- unu ekzempleron (Leteroj I, p. 205), duan fojon -- kvin ekzemplerojn (p. 213). Sed kie nun troviĝas la broŝuroj? Post paso de jardekoj, post tiom da vandalaĵoj, post detruo de duona mondo, ili certe malaperis. La manuskripto tamen restis. La testamentplenuminto, advokato B. Stavski, transdonis ĝin en la Jerusaleman Nacian Bibliotekon por la Kolekto de Aŭtografoj, kie ĝi nun kuŝas.

2.

Inter la unuaj ricevintoj de la broŝuro estis la Esperantisto A. Kofman, en Odeso, al kiu Zamenhof sendis ĝin tuj post la apero. Restis letero, de Zamenhof al Kofman, kiu montras, ke ĉi tiu ne aprobis la Hilelismon, almenaŭ li deziris, ke la lingva demando estu elĵetita (O.V. p. 322). La sama deziro ripetiĝis poste en la Esperantista tendaro ĉiam denove, ĉar oni timis, ke la kunigo de la lingva demando kun la religia endanĝerigus la Esperantan aferon. Sed tian eblan kontraŭdiron Zamenhof jam antaŭe pripensis kaj atingis kontraŭan opinion (vidu la saman leteron). Plena de energio, konvinkita pri la ĝusteco de sia ideo, li ne forkliniĝis de sia vojo.

La malbonŝanco, kiu trafis la broŝuron, estis por Zamenhof, granda bato kaj malhelpis ian agadon. Sed montriĝis alia oportuno, kaj Zamenhof ne hezitis eluzi ĝin. Li elpaŝis kun parolado antaŭ aro da judaj intelektuloj, ĉe la famaj "Ĉiulundaj Kunvenoj" en la domo de Sokolov, en Varsovio.

Tio okazis en la jaro 1902 aŭ 1903. Ĉirkaŭ la personeco de Naĥum Sokolov, la redaktisto de la hebrea ĵurnalo "Hacefira", koncentriĝis aro da cionistaj kleruloj: verkistoj, ĵurnalistoj, scienculoj. Ĉiun lundon vespere ili kunvenis en lia domo entute 50-60 personoj, sub la ŝajno de "Redakcia Komitato de Hacefira". Pri ĉio, kio okazis en la juda vivo, ili interparolis kaj diskutis inter si. Tio estis libera tribuno, ĉar ne sole cionistoj alvenis, sed ankaŭ aliaj, ĉiuj kiuj interesiĝis pri la juda demando, inter ili D-ro Zamenhof. Kiel prezidanto funkciis D-ro S.A. Poznanski, la klera ĉefrabeno de Varsovio. La kunvenoj okazis regule dum kelke da jaroj, ĝis la registaro eksciis pri ili kaj perforte ilin ĉesigis en la antaŭrevolucia atmosfero de la jaroj 1904-05. Jen citaĵo el la hebrea libro "Jamim Veŝanim" (Tagoj kaj Jaroj) de M. J. Frajd (2-a parto, p. 126):

Ĉe unu flanko sidis la maljunuloj, kiuj malmulte parolis. Inter ili troviĝis la kreinto de Esperanto, la glora okulisto D-ro Zamenhof, viro ĉarma kaj honorata, kies vasta frunto montras, ke li estas pensulo. Sole unu fojon D-ro Zamenhof suriris la tribunon kaj faris paroladon pri la ideo starigi societon da homoj, kiuj iradu laŭ la vojo de Hilel, la Maljunulo, kaj imitadu liajn virtojn: ami la pacon kaj serĉi la pacon por ĉiu estulo, farita laŭ la bildo de Dio. La parolado estis tre interesa kaj aperis poste kiel aparta broŝuro, multe disvastigita.

La lasta rimarko rilatas la broŝuron, kiun Zamenhof eldonis en la jaro 1901 kaj ricevis returne en 1903. Fakte ĝi tute ne disvastiĝis, sed evidentiĝas, ke anoj de la "Ĉiulundaj Kunvenoj" estis la ĉefaj legantoj de la broŝuro, la "malgranda nombro da inteligentaj hebreoj", inter kiuj Zamenhof cirkuligis ĝin kiel provan balonon.

3.

Post tiu priskribo ni povas resumi la agadon de Zamenhof. Ĝi estis triobla:

a) Li eldonis broŝuron;

b) Faris paroladon;

c) Cirkuligis la broŝuron kiel provan balonon.

Por recenzado li nenion sendis. Aperis tamen kelkaj glosoj en la ruslingva juda revuo "Vosĥod", sed kian karakteron ili havis, mi ne povis ekscii. Mi ne sukcesis havigi al mi tiun gazeton, do pri ili mi nenion diros.

La agado estis do tre limigita tempe kaj amplekse. Ĉu ĝi havis ian rezulton? Ŝajne, nenian. Malgraŭ la favora priskribo de M. J. Frajd, la Hilelismo ne allogis homojn. Pluraj personoj tamen konfesis al Zamenhof, ke enkore ili konsentas, sed diri tion publike ili ne kuraĝas, Tiamaniere restis Zamenhof la unua kaj sola Hilelisto inter siaj samgentanoj. Troviĝis neniu, kiu volis helpi lin fondi societon de Hilelistoj. Kaj efektive, en la tempo de judnaciaj aspiroj ŝajnis kurioza proponi solvon bazitan sur la religio; kaj samtempe reformi ĉi tiun religion ĝisfunde, eligante ĝiajn naciajn trajtojn, ĝuste tiujn, kiujn la cionistoj akcentis: la juda gento, dissemita inter aliaj nacioj kaj religioj, devis daŭre lukti, por ne asimiliĝi al la cirkaŭanta mondo, kaj bezonis apartajn trajtojn, se ĝi ne emis memvole malaperi. Ĉu mirige, ke la judoj ne favore akceptis la Hilelismon, ke neniu volis helpi al Zamenhof fondi societon de Hilelistoj?

Post kelke da jaroj Zamenhof retiriĝis de ĉiu juda movado, de ĉiu juda aktiveco. Por eviti miskomprenon, ni tuj diru, ke li ne apartigis sin de la judismo ⁽²⁾. Li tion ne faris, ja ne bezonis fari, ĉar la judismo estas -- laŭ diro de la historiisto S. Dubnov -- "tiel vastampleksa kaj multspeca, ke ĉiu judo povas ĉerpi el ĝia fonto laŭ sia propra spirito kaj propraj konvinkoj" (Leteroj pri la Judismo, hebrelingve, I).

III
Hilelismo aliformiĝas en Homaranismon
1.

En la antaŭa ĉapitro ni diris, ke en la jaro 1903 la konvinkoj de Zamenhof iom ŝanĝiĝis. La ŝanĝo tuŝis ne la ideon, pri kies ĝusteco li estis profunde konvinkita, sed nur ĝian eksteran flankon, la agmanieron kaj taktikon. Malgraŭ la malsukcesoj Zamenhof ne rezignis, sed venis al li duboj, ĉu li elektis la ĝustan vojon, ĉar Hilelismo kiel juda sekto eble trovus multe da malamikoj en la mondo. Ĉu ne estus pli saĝe, proponi la Esencon de la ideo, en iom ŝanĝita formo, tuj al la tuta mondo? Longan tempon li ŝanceliĝis, ne povante klare decidiĝi.

En la jaro 1905 la cirkonstancoj ŝanĝiĝis. Komence de Aŭgusto kunvenis la unua tutmonda kongreso de Esperantistoj, kaj tiu eksterordinara okazaĵo alportis la decidon. Zamenhof, ravita kaj kortuŝita, ekvidis grandan lumon. La Spirito kiu ŝvebis super la kongreso, la amikeco, kiu regis inter la diversnacianoj, forte influis lin. Li vidis eblecon realigi sian revon super naciaj kaj religiaj diferencoj. Kaj li decidis: ne gente la Hilelismo elkresku, sed universale. La duboj, kiuj lin longan tempon turmentis, neniiĝis. La decido estis firma kaj fina.

Post la kongreso Zamenhof revenis hejmen kun nova kuraĝo kaj nova energio. La kongresoj, kie homoj de ĉiuj nacioj kaj religioj pace kunvenas, ŝajnis al li bona oportuno, nature donita, por la ideoj de Hilelismo. Ilin li intencis uzi, por semi siajn ideojn. Sed antaŭe li volis klarigi al la Esperantistaro la esencon de Esperanto, la Internan Ideon, kaj nur poste -- post paso de unu aŭ du jaroj -- elpaŝi kun sia projekto.

Tion li intencis fari, sed pasis malmulte da tempo kaj la situacio denove ŝanĝiĝis. Leviĝis revolucio kontraŭ la carisma reĝimo kaj la tuta rusa lando fariĝis kiel bolanta poto. En somero 1905 la revoluciaj ondoj fortikiĝis. La 17an de Oktobro la caro eldonis manifeston, promesante rajtojn kaj liberojn, kaj la popolo ĝoje triumfis. Sed sekvis kio devis sekvi: kune kun la manifesto ekflagris pogromoj kontraŭ la judoj en multe da urboj. Kiel en la jaroj 1881-82, Zamenhof denove staris sub la impreso de senkulpa sangoverŝado. Tio devigis lin rapidigi la elpaŝon. "Sub la impreso de la diversaj naciaj demandoj, ŝovinismo kaj reciproka malamo, kiuj forte leviĝis en nia lando en la lasta tempo ..., mi decidis ne atendi plu, sed elpaŝi jam nun" (Leteroj I, p. 233).

2.

Kion Zamenhof antaŭe proponis al siaj samgentanoj, li nun intencis proponi al anoj de ĉiuj gentoj kaj religioj. Sed dum antaŭe la propono entenis projekton pri radikala reformo de la juda religio, li nun -- instruita de la sperto -- ne esence tuŝis la ekzistantajn religiojn. Li proponis nur neŭtralan ponton inter ili. Tiel same kiel Esperanto estas ponto inter la lingvoj, tiel same estu la Hilelismo ponto inter la religioj: "En sia domo ĉiu hilelisto povos paroli sian gepatran lingvon aŭ dialekton kaj vivi laŭ la moroj de sia gepatra religio; sed en ĉiuj lokoj kaj aferoj publikaj la hilelisto neniam altrudas al aliaj personoj sian propran lingvon aŭ religion, sed penos, ke tie regu nur lingvo kaj religio neŭtrale-homaj" (Leteroj I, p. 201).

Li resumis siajn ideojn en formo de "dogmoj", almetis antaŭparolon kaj mallongajn klarigojn pri la esenco kaj celo de la Hilelismo. La dogmoj konsistis el 12 paragrafoj, kiuj enhavis en si la tutan politikan kaj religian kredon de la Hilelisto. Ili estis verkitaj tiamaniere, ke "ĉiu pensanta kaj nobla homo povos ilin subskribi" (Leteroj I, p. 202). La unua paragrafo komenciĝis per jenaj belaj vortoj:

"Mi estas homo, kaj por mi ekzistas nur idealoj pure homaj".

La tutaĵon li surskribis "Dogmoj de Hilelismo" kaj sendis al "Ruslanda Esperantisto", kies redaktisto, A. I. Asnes, favoris tiujn ideojn. Ĝi estis presita en la unua numero de la jaro 1906 (Januaro), sen aŭtora nomo, rus- kaj Esperantlingve. Samtempe ĝi aperis depresita kiel aparta broŝuro, kiun Zamenhof sendis al multe da amikoj kiel sian privatan, personan kredon. En la dua numero (Februaro) li publikigis kelkajn klarigajn notojn, surskribitajn "Aldono al la Dogmoj de Hilelismo" (aperis ankaŭ depresita kiel aparta folio). Li kaŝis sin sub anonimeco ne pro persona timo, sed pro la lingvo, "por ne alporti malutilon al la afero Esperanta" (Leteroj I, p. 233-234).

La unua impreso estis bona. Ŝajnis, ke la Hilelismo trovis amikojn. En letero al Michaux Zamenhof atestas: "La nombro de la amikoj de tiu ĉi afero konstante kreskas" (Leteroj I, p. 261). Sed ĝi elvokis ankaŭ kontraŭecon. Pastro Dombrovski, profunde konvinkita katoliko, sendis al "Ruslanda Esperantisto" longan artikolon kontraŭ Hilelismo, kiun la redaktisto enpresis, post konsulto de Zamenhof, en la tria numero (Marto). Zamenhof respondis en la kvara numero (Aprilo) per kontraŭkritiko, subskribita "Homarano" (O.V. p. 329).

Intertempe la nova ideo diskoniĝis ankaŭ ekster la limoj de Rusujo. En Francujo du bonaj amikoj de Zamenhof, D-ro Javal kaj Michaux, favore akceptis la Hilelismon. Sed la aliaj francaj eminentuloj konsterniĝis, kiam ili eksciis pri tiu kurioza kreskaĵo. Bourlet, Cart, Sebert kontraŭis de kontraŭreligia vidpunkto, Beaufront -- de katolika vidpunkto.

Plej aktiva kontraŭbatalanto fariĝis Beaufront. En la Aprila numero de sia gazeto "L'Espérantiste" li citis la artikolon de P-ro Dombrovski kaj favore ĝin recenzis (Leteroj I, p. 262, rimarko de la eldonisto). Sed anstataŭ trankvile pritrakti la novan ideon, li komencis akran atakadon kontraŭ ĝi, faris mokojn kaj ridindigis la tutan aferon. Zamenhof, ekscitita, respondis per "Nefermita letero al S-ro de Beaufront", en "Ruslanda Esperantisto", n-roj 6-7 (O.V. p. 336-338) ⁽³⁾.

3.

De tiaj kontraŭdiroj Zamenhof ne estis surprizita. Li dekomence sciis, ke lia ideo ne por ĉiuj taŭgas, ke ĝi estas destinita "sole nur por homoj libere pensantaj" (O.V. p. 334), kaj homoj libere pensantaj estas tro malmultaj. Pro tio la kritiko de Dombrovski ne surprizis lin. Lian sinceran sintenon li komprenis kaj respektis. Kion li ne komprenis, tio estis la mokado de Beaufront, la akreco de liaj artikoloj.

Por eltrovi la kaŭzojn de la kritikoj, ni unue rigardu la fonon de la koncernaj personoj. Pri Dombrovski Zamenhof rimarkis jenon: "Li ja estas pastro kaj sekve ne povas aprobi hilelismon" (0.V. p. 552). Same Beaufront; ankaŭ li estis ligita kaj limigita: li iam studis la teologion kaj estis verkinto de "Preĝareto por katolikoj". Kontraŭ ili staris Zamenhof, edukita kiel kleristo, kun libera vidpunkto, kun racia spirito. Influita de la klerismaj ideoj, li ne alte taksis la "ekzistantajn revelaciajn religiojn" (vidu "Homaranismo", 1913 Xc), sed aspiris al religio natura, ŝatis toleremon kaj senfanatikecon. Estis do kolizio de du diverĝaj vidpunktoj, la libera kun la mallibera, kiuj ne facile povis interkonsentiĝi.

Per aliaj vortoj, sed kun sama signifo, klarigas Prof. Waringhien ĉi tiun kolizion. Li diras: "Postuli, ke ... katoliko rigardu la dogmojn, difinitajn en la Trenta Konsilio kiel die inspiritajn, legendoj aŭ religiaj moroj, kiuj estis enkondukitaj de homoj, tio povis esti en liaj okuloj nur pura blasfemo" (La ideologia dramo de L.L. Zamenhof, Sennacieca Revuo, 1953, p. 7).

Sed ŝajnas, ke alia faktoro estis pli decidiga. Kvankam nur ekstera, ĝi eble estis ĉefa kaŭzo, ĉar ĝi tuj frapis la okulojn kaj elvokis kontraŭecon ne sole ĉe katolikoj, sed ankaŭ ĉe protestantoj kaj aliaj sektanoj. Tio estis la nomo. La 24-IX-1905 Zamenhof skribis al D-ro Javal: "Tiu ĉi projekto, kiun mi pli aŭ malpli frue intencas prezenti al la mondo sub la nomo de Hilelismo" ... (Leteroj I, p. 199). Do la saman nomon, per kiu li turnis sin al siaj samgentanoj, li volis lasi por la ĝenerala projekto. Ĉu li ne vidis, ke per tio li propramane baras la vojon al la vasta mondo? En la "Aldono al la Dogmoj de Hilelismo" li tamen diris, ke la norno estas nur provizora kaj ĝi estos verŝajne anstataŭigita per "Homaranismo", kiu pli precize esprimas la esencon de la ideo, sed la unua paŝo jam estis farita per "Hilelismo".

Tio estis granda psikologia eraro. Kiel ajn pravigita estis tiu nomo, sinceraj kristanoj neniel povis akcepti ĝin. Jesuo estas plej alta kaj sola aŭtoritato por ili, kaj aprobi projekton nomitan laŭ alia saĝulo, el la Talmudo, ŝajnis kripligo de la kredo. Kvankam Zamenhof klare diris, ke Hilelismo ne estas nova religio, nur neŭtrala ponto por ĉiuj religioj, tio ne povis forigi la unuan impreson.

Zamenhof bone sciis, ke de la komenco la Hilelismo havos multe da malamikoj (Leteroj I, p. 236); li ankaŭ sciis, ke "multaj Esperantistoj ne povus ĝin akcepti" (p. 200), sed ne antaŭvidis, ke la nomo estos ĉefa barilo. Li, ŝajne, sciis nenion pri la polemiko de la kristanaj teologoj kontraŭ Hilel, kiuj penadis malaltigi Hilelon kaj pruvi, ke la religia kancepto de Jesuo pli alte staras kaj superas la koncepton de Hilel (vidu Franz DELITZSCH, Jesus und Hilel, 3-a eldono, 1879).

Atentigita pri tiu eraro, Zamenhof ne insistis pri la nomo. Li komprenis, ke, kiom ajn granda estas la merito de Hilel, grava estas ne la nomo, sed la esenco de la afero. Li decidis presigi novan eldonon de la broŝuro, kie la nomo ne estus "tro hebrea" kaj la antaŭparolo ne "tro rusa" (O.V. p. 553). Kaj vere, tuj poste, en Marto 1906, eliris alia 16-paĝa broŝuro, ankaŭ anonime, en kiu la nomo "Hilelismo" estas anstataŭigita per "Homaranismo" -- nomo "absolute sengenta, seneklezia kaj senpersona" (O.V. p. 331 ). La malnova nomo restis tamen enkrampita, por montri la kontinuecon de la ideo.

Per tio finiĝis la historio de Hilelismo. Komenciĝas nun nova ĉapitro: Homaranismo ⁽⁴⁾.

---

Piednotoj

⁽¹⁾ Laŭ informo de D-ro A. Schwadron, Ĉefo pri la Fako de Aŭtografoj en la Jerusalema nacia biblioteko, la titolo de la rusa manuskripto estas: "Al la juda klerularo, pri la problemo de religia reformo en la spirito de Hillel" (Noto de la Redakcio).
⁽²⁾ Unu fakto tion klarigos. En letero de 5.X.1952, S-ro Salzmann skribis al S-ro Jossinet: "Mi ne ĉeestis la Krakovan Kongreson (1912), sed miaj amikoj, kiuj vizitis ĝin (ili ĉiuj estis gasmortigitaj dum la lasta milito), tiam rakontis al mi, ke Zamenhof, dum sia ĉeesto en la Krakova Sinogogo, estis honorvokita al la "Tora", kaj donacis monon por la sinaĝogo por malriĉaj malsanuloj kaj por la hebrea maljunulejo". (Noto de la Redakcio).
⁽³⁾ Por pli bone senti la akrecon de la batalo, mi citos kelkajn eltiraĵojn el la leteroj de Beaufront al Michaux: 29-IV-1906 "La societo (de la Amikoj de E, projektita por gvidi la "Centran Oficejon") ne ekzistas, kaj ĝi ne ekzistos pro mi, kiu ne ŝanceliĝos publike paroli. Homaranismo, jen estas la ŝlosilo de la mistero. Pro tio mi komencis ĝin mortigi antaŭ ĝio naskiĝo".
1-VIII-1906 (el la franca). "Reveninte ĉi tien, Lunde la 23an, mi trovis unu leteron de la Sekretario de la homaranismo, alidire Zamenhof (ĉar estas lia stilo, lia maniero, tute li), tiel indignigan kaj nemeritan, ke, helpe de mia sanstato, unu horon poste mi ricevis uretran hemoragion". (Noto de la Redakcio).
⁽⁴⁾ Pri ĝi oni frukte legos la artikolon de A. Caubel (Sennacieca Revuo, 1959). (Noto de la Redakcio).