试论世界语惯用语（3）

 三．惯用语的基本特点及其分类

《世界语插图大词典》（PIV）给“idiotismo”（惯用语）所下的定义是：“Nelogika aparta vortokonstruo, propra al iu lingvo sed ne al aliaj”（某一语言而非其他语言所特有的不合逻辑的词的特殊配列）。按照这一定义，idiotismo所指的范围可大可小。广义来说，idiotismo泛指一种语言中各种惯用法和表现方式。例如在柴门霍夫的的《语言问答》（Lingvaj Respondoj）p. 95上有这样一段话：“La esprimon ‘vidiĝi’ anstataŭ ‘elrigardi’ mi trovas tute bona. Mi esperas, ke iom post iom ĉiuj idiotismoj malaperos kaj cedos sian lokon al esprimoj tute logikaj kaj internaciaj.”（我觉得用vidiĝi这一形式代替elrigardi非常好。我希望所有的idiotismoj都能逐渐消失并为完全合乎逻辑的国际化的表现法所代替）。在这段话中，idiotismoj显然指的是elrigardi（此处作“显得，好像”讲）之类不合乎逻辑的表达形式。这类惯用语不在我们讨论的范围之内。狭义的idiotismoj是指语言中约定俗成的、表达完整意义但不能逐词理解的、结构定型的词组或短句。这就是我们在这里所要讨论的“惯用语”。

惯用语有两个主要特点：一是语义的整体性，二是结构的固定性。

所谓语义的整体性，是指惯用语在语义上是一个不可分的统一体，它的整体意义是不能从它的各个词的字面意义中揣测出来的。这一点可以从本文第一节所列举的《基础文选》的例句中得到证明。这里再补充一些例句：

havi truon en la manplato 花钱大手大脚；挥霍浪费

enfermi sin en sia memo 落落寡合；离群索居

esti ekster si 不能自主；忘乎所以

esti en siaj ĉemizmanikoj 不穿外衣（只穿衬衫）

konstrui kastelojn en aero 存着空想

stari per unu piedo en la tombo 行将就木

konsumi sian antaŭan grason 靠积蓄生活；吃老本

serĉi la tagon pasintan 寻找不可能找到的东西，徒劳无益地搜寻

la unua trovita 随便哪个人；不管什么人

mustardo post la manĝo 雨后送伞

mezuro pro mezuro 一报还一报

en la triĵaŭda semajno 在永远不会来到的日子里；永远不会

Li ne frapis al si ankoraŭ la kornojn. 他还年幼无知；他还缺乏经验。

Okuloj estas pli grandaj ol la ventro. 眼大肚子小；贪多嚼不烂；志大才疏。

Ekkuris frosto sub la haŭto. （吓得）毛骨悚然；不寒而栗。

Li estas vera hidrargo. 他非常好动。

palpi al iu la pulson 试探某人的意向

butonumi iun malvaste 严格管束某人

lasi fali la manojn 气馁；撒手不干

ĵeti bastonon en la radon 设置障碍；阻挠

从结构上来看，惯用语有自身的完整性，它的各个组成部分都是固定的。这种结构上的固定性表现在组成惯用语的各个词一般是不能增减或更换的。例如我们不可能把“simili unu la alian kiel du gutoj da akvo”（长得一模一样）中的akvo改成likvaĵo，也不能把“ĝis la fino de siaj ungoj”（十足地，完全地）中的ungoj改成fingroj。惯用语中的词序也是相对固定的，例如我们不能把“esti kiel fajro kaj akvo”（如水火一般不相容）中的fajro和akvo相互相互颠倒，也不能把“nek al temo, nek al celo”（讲得离题跑辙；写文章文不切题）中的两部分前后颠倒。

 惯用语按语法功能和结构成分可以分为以下几类：

 1． 动词性惯用语。

这类惯用语以动词为中心与其它词语搭配使用，使用时在句中主要起谓语动词的作用。例如：

 havi la koron libera 还没有恋爱；还没有爱上谁

kuri de sia propra korpo 吓得魂不附体

perdi sian kroneton （女子）失身；夫去贞操

trapafadi la aeron 屡遭失败

ĉiam resti al si mem 始终是那个样子

havi ion sur la pinto de la fingro 已把某事准备妥当

meti en la indekson 把…列为禁书；排斥；禁止

fali en likvidadon 破产（= bankroti）

havi varman lokon 担任收入高的职务；有好差使

esti inter martelo kaj amboso 两面挨打；腹背受敌

fari la mejlon en rekorda tempo 跑得极快

komenci de Adamo 从亚当讲起；从开天辟地说起

anticipi la faktojn 倒叙

kion fari? 怎么办？有什么办法呢？

 2． 名词性惯用语。

这类惯用语以名词为中心与其它词语搭配作用，主要由下列几种结构组成：

1）形容词＋名词

bela birdo 花花公子；纨绔子弟

la gaja scienco 作诗法

la nigra arto 巫术

ĝemela domo 共用一堵墙的两家住宅

la Lata Vojo 银河

propeka kapro 替罪羊；代人受过者

la ora nombro 黄金分割；中外比

alia memo 知心朋友；知己

ursa servo 帮倒忙；弄巧成拙

2）名词＋介词＋名词

malsaĝulo de ĉiuj flankoj 十足的傻瓜

la idoj de Apolono 诗人

parenco per Adamo 沾不上边的本家；毫无关系的人

kvina rado ĉe veturado 多余的东西（或人）

kalkulo de apotekisto 虚账；花账

granda frakaso en malgranda glaso 不足为怪的事所引起的轰动；无事生非

la tuta fermagazeno de Vulkano 全部武器

belaj rakontoj el trans la montoj 离奇动听的谎言

fabeloj por infanoj 瞎编的谎言

3）名词＋kaj＋名词

karno kaj sango 血肉之躯

pakaĵo kaj havaĵo 个人的全部动产；私人财物

loĝo kaj nutro 膳宿；吃住

pezoj kaj mezuroj 度量衡

la por kaj la kontraŭ 赞成与反对；正反两方面的正确理由

fulmo kaj tondro! 哎呀，我的天哪！；真他*的！

3．形容词性惯用语。

这类惯用语有如下几种形式：

 1） 形容词＋kaj＋形容词

finita kaj glatigita 完啦！；得了！（意为：别再谈它了）

frotita kaj polurita 饱经世故；很有处世经验

 2） 形容词＋kiel＋名词

feliĉa kiel fiŝo en akvo 像鱼在水中一样怡然自得

eksplodema kiel pulvo 火爆性子；极易动怒

malsaĝa kiel ŝtipo 呆木头似的；笨头笨脑

klara kiel tago 十分明显；一清二楚

4． 副词性惯用语

这类惯用语有下列几种形式：

1）副词＋副词

trafe maltrafe 要么成，要么败；碰运气地

laŭlonge kaj laŭlarĝe 纵横；到处

larĝe kaj lukse （生活）阔绰奢侈

brue kaj laŭte 闹哄哄地

iele, iome, duone malbone 胡搞一通

muele sencele 东拉西扯；胡说八道

prave punite laŭmerite 罪有应得

aparte kaj kune 个个都；全体；一律

2） 介词＋名词

per Jovo! 哎呀！；天哪！；好家伙！（表示惊讶、高兴、失望或加强语气）

je la ĉielo! 天哪！（表示惊讶、痛苦、不信等）

al la diablo! 见鬼去吧！；滚蛋！

kun klinita kresto 垂头丧气

en luma tago 在大白天；在光天化日之下

al la afero! 谈正题吧！；言归正传！

inter aliaj aferoj 其中；就中；特别是

3） 介词＋名词＋介词＋名词

这类惯用语可以看作是前一类惯用语的扩展形式：

kun la peko en mano 人赃并获

de la kapo ĝis la piedoj 从头到脚；浑身上下

de mateno ĝis vespero 从早到晚

kun ĉapelo en la mano 毕恭毕敬地

fino ĉe fino 首尾相接地

en la tago de la Sankta Neniamo 永远不可能

el la poŝo al la buŝo 勉强糊口

4） 名词＋介词＋名词

这类惯用语与名词性惯用语的区别在于：它们在句中只起副词的作用，而不起名词的作用。例如：

vizaĝo kontraŭ vizaĝo 面对面地

mano en mano 手挽着手；携手

paŝo post paŝo 一步一步地；逐步地

tago post tago 一天又一天地；日复一日

＜注＞这类惯用语在句中作状语时，可以在第一个名词后加名词宾格词尾“-n”，也可以不加。例如：

Laŭ la milde leviĝanta deklivo en la malnovan preĝejon iris manon en mano ĉiuj reĝoj kaj reĝinoj de Danujo. (Z)

Kiam je la vespero la fratinoj tiel mano en mano sin alte levis tra la maro, tiam la malgranda fratino restis tute sola kaj rigardis post ili. (Z)